"اعانت و کمک هیچ پادشاه رعیت پرور ؛ هدایت و راهنمایی هیچ مقتدی الانام و ارشاد و همت هیچ پیر طریقت به قدر یک خردل در تهیه و تدارک لوازم ترقی و کمک بشری معنا نخواهد داشت. فقط واگذاردن انسان را به خود او برای پیروی طریق ترقی خود و یافتن راه کمال کافی است. تنها خواهشی که از هر رئیس روحانی و جسمانی باید کرد این است که بعد از این لازم نیست نه به زور چوب و نه با تجشم استدلال و نه با تازیانه ی طریقت ، کمال منتظره ی ما را به ما معرفی فرمایید. شما فقط اجازه بدهید که ما در تمیز و تشخیص خودمان بشخصه مختار باشیم و بعد از آن غدغن فرمایید که هواخواهان ترقی ملت طریق و راه آن را در روی ما سد نکنند".

صوراسرافیل شماره 12

26 رجب 1325ق /5 سپتامبر 1907

هنگامی که این بخش از روزنامه صور اسرافیل را خواندم ؛ مقاله " روشن نگری چیست؟ " ایمانوئل کانت در ذهنم تداعی شد و گویی نویسنده مقاله ی کانت را در نوشته ی خود با زبانی مردمی تر و رساتر بازتاب می دهد :

" روشن نگری خروج آدمی است از نابالغی ِبه تقصیر خویشتن خود. و نابالغی ؛ ناتوانی در به کار گرفتن فهم خویشتن است بدون هدایت دیگری.به تقصیر خویشتن است این نابالغی ، وقتی که علت آن نه کمبود فهم ، بلکه کمبود اراده و دلیری در به کار گرفتن آن باشد بدون هدایت دیگری . دلیر باش در به کار گرفتن فهم خویش! این است شعار روشن گری."

"تن آسایی و ترسویی است که سبب می شود بخش بزرگی از آدمیان ، با آن که طبیعت آنان را دیرگاهی است به بلوغ رسانیده و از هدایت غیر رهایی بخشیده ، با رغبت همه ی عمر نابالغ بمانند ، و دیگران بتوانند چنین ساده و آسان خود را به مقام قیم ایشان برکشانند. نابالغی آسودگی است."

... و برای این که بخش بزرگ تری از آدمیان ( از جمله جنس لطیف به تمامی)به سوی بلوغ رفتن را نه فقط دشوار که بسیار خطرناک نیز بدانند، قیم هایی که از سر لطف نظارت عالیه بر آنان را بر عهده گرفته اند تدارک بایسته می بینند. اینان پس از آن که جانوران دستاموز را خوب تحمیق کردند ، سخت مواظبت می کنند که این موجودات سر به راه نکند از قفسک کودکی شان ، همان زندانی که ایشان برای شان فراهم کرده اند ، پا بیرون بگذارند."

روشن نگری چیست ؟

ترجمه سیروس آرین پور ، صص 17 و 18